ನಮ್ಮ ದೇಹದಲ್ಲಿ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾಗುವ ಹಾರ್ಮೋನುಗಳು ಒಳಗೆ ನಡೆಯುವ ಎಲ್ಲದರಲ್ಲೂ ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರವಹಿಸುತ್ತವೆ; ಜೀರ್ಣಕ್ರಿಯೆಯಿಂದ ವಿಸರ್ಜನೆ, ಅಂತಃಸ್ರಾವಕ, ಸ್ನಾಯು, ರಕ್ತ ಪರಿಚಲನೆ ಅಥವಾ ಸಂತಾನೋತ್ಪತ್ತಿವರೆಗೆ. ಹಾರ್ಮೋನ್ ಎನ್ನುವುದು ನಮ್ಮ ದೇಹವು ಚಯಾಪಚಯ, ಬೆಳವಣಿಗೆ, ಸಂತಾನೋತ್ಪತ್ತಿ ಇತ್ಯಾದಿಗಳನ್ನು ನಿಯಂತ್ರಿಸಲು ಬಳಸುವ ರಾಸಾಯನಿಕ ಸಂವಹನ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಾಗಿದೆ. ಅವು ಕೆಲವು ವಿಶೇಷ ದೇಹದ ಜೀವಕೋಶಗಳಿಂದ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾಗುವ ರಾಸಾಯನಿಕ ಪದಾರ್ಥಗಳಾಗಿವೆಯಲ್ಲದೇ ರಕ್ತಪ್ರವಾಹದ ಮೂಲಕ ವಿವಿಧ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳಿಗೆ ಸಾಗಿಸಲ್ಪಡುತ್ತವೆ. ಜೀವಕೋಶಗಳು ಮತ್ತು ಅಂಗಾಂಶಗಳ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಣೆಯ ಸಮನ್ವಯ, ಸಂಘಟನೆ ಮತ್ತು ನಿಯಂತ್ರಣದಲ್ಲಿ ಹಾರ್ಮೋನುಗಳು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತವೆ. ದೇಹದೊಳಗಿನ ವಿವಿಧ ಅಂಗಗಳ ಕಾರ್ಯಗಳನ್ನು ನಿಯಂತ್ರಿಸಲು ಮಾನವ ದೇಹವು ನಿರ್ದಿಷ್ಟವಾಗಿ ಸುಮಾರು 50 ಹಾರ್ಮೋನುಗಳನ್ನು ಉತ್ಪಾದಿಸುತ್ತದೆ. ಸಂತಾನೋತ್ಪತ್ತಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಹಾರ್ಮೋನುಗಳ ಪಾತ್ರವು ಅತ್ಯಂತ ನಿರ್ಣಾಯಕವಾಗಿದೆ. ಪರಿಪೂರ್ಣ ಸಂತಾನೋತ್ಪತ್ತಿ ಆರೋಗ್ಯಕ್ಕಾಗಿ ಹಾರ್ಮೋನ್ ಮಟ್ಟವು ಸಮತೋಲನದಲ್ಲಿರಬೇಕು. ಅಂಡಾಣು ಬಿಡುಗಡೆಯಿಂದ ಫಲೀಕರಣ ಮತ್ತು ಭ್ರೂಣದ ಬೆಳವಣಿಗೆಯವರೆಗೆ, ಎಲ್ಲವೂ ಹಾರ್ಮೋನುಗಳ ಮಟ್ಟಗಳನ್ನು ಅವಲಂಬಿಸಿರುತ್ತದೆ. ಸಂತಾನೋತ್ಪತ್ತಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಹಾರ್ಮೋನುಗಳ ಅಸಮತೋಲನ ಪುರುಷರು ಮತ್ತು ಮಹಿಳೆಯರಲ್ಲಿ ಸಂತಾನೋತ್ಪತ್ತಿ ಸಮಸ್ಯತೆಗೆ ಕಾರಣವಾಗಬಹುದು. ಪರಿಪೂರ್ಣ ಹಾರ್ಮೋನ್ ಸಮತೋಲನವು ಹಾರ್ಮೋನುಗಳು ಬಿಡುಗಡೆಯಾಗುವ ಸಮಯ, ಪರಸ್ಪರ ಪೂರಕವಾಗಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡಲು ಇತರರೊಂದಿಗೆ ಅವುಗಳ ಅಂತರಕಾರ್ಯಗಳು ಮತ್ತು ಕೋಶ ಗ್ರಾಹಕಗಳ ಮೂಲಕ ಅವುಗಳ ಪ್ರತಿಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುತ್ತದೆ.

ಹೆಣ್ಣಿನಲ್ಲಿ ಋತುಸ್ರಾವದಿಂದ (ಮೊದಲ ಋತುಆವರ್ತನದ ಆರಂಭ) ಋತುಬಂಧದವರೆಗೆ (ಋತುಸ್ರಾವವನ್ನು ನಿಲ್ಲುವುದು) ಹಾರ್ಮೋನುಗಳು ಬಹಳ ಮುಖ್ಯ. ಹೆಣ್ಣು ಗರ್ಭಧರಿಸಲು, ಹಾರ್ಮೋನುಗಳು ಅಂಡಾಶಯವನ್ನು ಫಾಲೋಪಿಯನ್ ಟ್ಯೂಬ್‍ಗೆ ಪ್ರಯಾಣಿಸಲು ಅಂಡಾಣುವನ್ನು ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡಲು, ಫರ್ಟಿಲೈಸ್ ಆಗಿಸಲು ಮತ್ತು ನಂತರ ಭ್ರೂಣವನ್ನು ಗರ್ಭಾಶಯಕ್ಕೆ ಅಳವಡಿಸಲು ಸೂಚಿಸಬೇಕು.

ಅಂತೆಯೇ, ಪುರುಷನಲ್ಲಿ, ಫಲೀಕರಣಕ್ಕಾಗಿ ಕಾಯುತ್ತಿರುವ ಹೊಸದಾಗಿ ಬಿಡುಗಡೆಯಾದ ಅಂಡಾಣುವನ್ನು ತಲುಪಲು ನಾಳಗಳ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಮೂಲಕ ಪ್ರಯಾಣಿಸುವ ವೀರ್ಯವನ್ನು ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡಲು ವೃಷಣಗಳಿಗೆ ಸಂದೇಶ ಕಳುಹಿಸುವ ಜವಾಬ್ದಾರಿಯನ್ನು ಇದು ಹೊಂದಿದೆ. ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯು ಹಾರ್ಮೋನುಗಳಿಂದ ಸೂಚಿಸಲ್ಪಡಬೇಕು. ಹಾರ್ಮೋನುಗಳ ಅಸಮತೋಲನವು ಸಂಪೂರ್ಣ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ಅಡ್ಡಿಪಡಿಸುತ್ತದೆ. ಇದು ಗರ್ಭಧಾರಣೆಯನ್ನು ಅತ್ಯಂತ ಕಷ್ಟಕರವಾಗಿಸುತ್ತದೆ.

ಮಾನವ ದೇಹದಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ಹಾರ್ಮೋನುಗಳಿವೆ ಎಂಬುದು ಎಲ್ಲರಿಗೂ ತಿಳಿದಿರುವ ಸತ್ಯವಾದರೂ, ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಲವು ಸಂತಾನೋತ್ಪತ್ತಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗಿವೆ. ಫರ್ಟಿಲಿಟಿಯ ಮೇಲೆ ಪರಿಣಾಮ ಬೀರುವ ಕೆಲವು ಹಾರ್ಮೋನುಗಳು:

ಕೋಶಕ-ಉತ್ತೇಜಿಸುವ ಹಾರ್ಮೋನ್ (ಎಫ್‍ಎಸ್‍ಎಚ್- ಫಾಲಿಕಲ್ ಸ್ಟಿಮ್ಯುಲೇಟಿಂಗ್ ಹಾರ್ಮೋನ್) - ಇದು ಮುಂಭಾಗದ ಪಿಟ್ಯುಟರಿ ಗ್ರಂಥಿಯ ಗೊನಡೋಟ್ರೋಪಿಕ್ ಕೋಶಗಳಿಂದ ಸ್ರವಿಸುವ ಪ್ರಮುಖ ಹಾರ್ಮೋನ್‍ಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ. ಋತುಆವರ್ತನದ ನಿಯಂತ್ರಣ ಮತ್ತು ಆರೋಗ್ಯಕರ ಅಂಡಾಣುಗಳ ಉತ್ಪಾದನೆಗೆ ಇದು ಬಹಳ ಮುಖ್ಯವಾಗಿದೆ. ಇದು ಪ್ರೌಢಾವಸ್ಥೆ, ಬೆಳವಣಿಗೆ, ಬೆಳವಣಿಗೆ ಮತ್ತು ಪ್ರಜನನ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ನಿಯಂತ್ರಿಸುತ್ತದೆ. ಪುರುಷರಲ್ಲಿ, ಈ ಹಾರ್ಮೋನ್ ಮಟ್ಟದಲ್ಲಿನ ಯಾವುದೇ ಅಸಹಜತೆಯು ಕಡಿಮೆ ವೀರ್ಯಾಣು ಉತ್ಪಾದನೆ ಅಥವಾ ವೀರ್ಯಾಣು ಉತ್ಪಾದನೆಯಿಲ್ಲದ ಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಉಂಟುಮಾಡಬಹುದು.

• ಲ್ಯುಟೈನೈಜಿಂಗ್ ಹಾರ್ಮೋನ್ (ಎಲ್‍ಎಚ್) – ಇದು ಮುಂಭಾಗದ ಪಿಟ್ಯುಟರಿ ಗ್ರಂಥಿಯ ಗೊನಡೋಟ್ರೋಪಿಕ್ ಕೋಶಗಳಿಂದ ಸ್ರವಿಸುತ್ತದೆ. ಈ ಹಾರ್ಮೋನ್, ಎಫ್‍ಎಸ್‍ಎಚ್‍ನಂತಹ ಸರಿಯಾದ ಲೈಂಗಿಕ ಬೆಳವಣಿಗೆ ಮತ್ತು ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಣೆಗೆ ಕಾರಣವಾಗಿದೆ. ಇದು ಅಂಡಾಣುವಿನ ಬಿಡುಗಡೆಯನ್ನು ಸಹ ಪ್ರೇರೇಪಿಸುತ್ತದೆ. ಎಫ್‍ಎಸ್‍ಎಚ್‍ನಂತೆಯೇ, ಎಲ್‍ಎಚ್‍ನ ಸರಿಯಾದ ಹಾರ್ಮೋನ್ ಮಟ್ಟವು ಅಪೇಕ್ಷಿತ ವೀರ್ಯ ಉತ್ಪಾದನೆಗೆ ಮುಖ್ಯವಾಗಿದೆ.

• ಎಸ್ಟ್ರೊಜೆನ್ - ಅಂಡಾಶಯಗಳು, ಮೂತ್ರಜನಕಾಂಗದ ಗ್ರಂಥಿಗಳು ಮತ್ತು ಕೊಬ್ಬಿನ ಅಂಗಾಂಶಗಳಿಂದ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾಗುವ ಈ ಹಾರ್ಮೋನ್ ಪುರುಷ ಮತ್ತು ಸ್ತ್ರೀಯರ ಲೈಂಗಿಕ ಮತ್ತು ಪ್ರಜನನ ಆರೋಗ್ಯದಲ್ಲಿ ಗಮನಾರ್ಹ ಪಾತ್ರವಹಿಸುತ್ತದೆ. ಇದು ಸ್ತ್ರೀ ಪ್ರಜನನ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಮತ್ತು ನಿರ್ವಹಣೆಗೆ ಮತ್ತು ಕಿಬ್ಬೊಟ್ಟೆಯ ಕೆಳಗಿನ ಕೂದಲು ಮತ್ತು ಸ್ತನಗಳಂತಹ ಸ್ತ್ರೀ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳ ಬೆಳವಣಿಗೆಗೆ ಕಾರಣವಾಗಿದೆ. ಇದು ಅಂಡಾಣುವಿನ ಕಿರುಚೀಲಗಳ ಬೆಳವಣಿಗೆಯ ಪ್ರಚೋದನೆ, ಯೋನಿಯ ನಯಗೊಳಿಸುವಿಕೆ, ಯೋನಿ ಗೋಡೆಯ ದಪ್ಪ ಮತ್ತು ಹಾಲುಣಿಸುವಿಕೆಯ ನಂತರ ಹಾಲು ಸ್ರವಿಕೆಯನ್ನು ನಿಲ್ಲಿಸುತ್ತದೆ.

• ಪ್ರೊಜೆಸ್ಟರಾನ್ - ಈ ಹಾರ್ಮೋನ್ ಎಂಡೊಮೆಟ್ರಿಯಮ್‍ಅನ್ನು ಗರ್ಭಾವಸ್ಥೆಗೆ ಸಿದ್ಧಪಡಿಸಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಇದು ಫಲವತ್ತಾದ ಅಂಡಾಣುವಿಗಾಗಿ ಎಂಡೊಮೆಟ್ರಿಯಂನ ಒಳಪದರವನ್ನು ದಪ್ಪವಾಗಿಸಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆಯಲ್ಲದೇ ಮತ್ತು ಅಂಡಾಣುವಿನ ತಿರಸ್ಕಾರಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗಬಹುದಾದ ಗರ್ಭಾಶಯದ ಮಾಂಸಖಂಡಗಳ ಸಂಕೋಚನವನ್ನು ತಡೆಯುತ್ತದೆ. ಫಲೀಕರಣ(ಫರ್ಟಿಲೈಸೇಷನ್)ವು ಸಂಭವಿಸದಿದ್ದಾಗ ಮತ್ತು ಗರ್ಭಾವಸ್ಥೆಯು ಉಂಟಾಗದಿದ್ದಾಗ, ಪ್ರೊಜೆಸ್ಟರಾನ್ ಮಟ್ಟವು ಕಡಿಮೆಯಾದ ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ ಋತುಸ್ರಾವ(ಮುಟ್ಟು)ಸಂಭವಿಸುತ್ತದೆ. ಗರ್ಭಧಾರಣೆಯು ಯಶಸ್ವಿಯಾದರೆ, ಈ ಹಾರ್ಮೋನ್ ಭ್ರೂಣದ ಬೆಳವಣಿಗೆಗೆ ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಪ್ರಸೆಂಟಾ ಬೆಳವಣಿಗೆಯ ಮೇಲೆ, ಗರ್ಭಧಾರಣೆಯ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಅಂಡೋತ್ಪತ್ತಿ ಸಂಭವಿಸದಂತೆ ಹಾರ್ಮೋನ್ ಮಟ್ಟವು ಹೆಚ್ಚಾಗುತ್ತದೆ.

• ಪ್ರೊಲ್ಯಾಕ್ಟಿನ್ - ಪಿಟ್ಯುಟರಿ ಗ್ರಂಥಿಯಿಂದ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾಗುವ, ಈ ಹಾರ್ಮೋನ್ ಸ್ತನಗಳ ಬೆಳವಣಿಗೆ ಮತ್ತು ಸ್ತನದಲ್ಲಿ ಹಾಲು ತುಂಬಲು ಕಾರಣವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಆದರೂ, ಇದು ನಿಮ್ಮ ಋತುಆವರ್ತನವನ್ನು ನಿಗದಿತವಾಗಿ ಖಾತ್ರಿ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆಯಲ್ಲದೇ ಇದು ನೀವು ಗರ್ಭಿಣಿಯಾಗಲು ಯೋಜಿಸುತ್ತಿರುವಾಗ ಪ್ರಮುಖ ಅಂಶವಾಗಿದೆ. ಪುರುಷರಲ್ಲಿ, ರಕ್ತದಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿನ ಮಟ್ಟದ ಪ್ರೋಲ್ಯಾಕ್ಟಿನ್, ಹೈಪರ್‍ಪ್ರೊಲ್ಯಾಕ್ಟಿನೆಮಿಯಾಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗಬಹುದು, ಇದು ಹೈಪೊಗೊನಾಡಿಸಮ್ ಅನ್ನು ಉಂಟುಮಾಡಬಹುದು. ಇದು ಕಡಿಮೆ ಸ್ಖಲನ, ನಿಮಿರುವಿಕೆಯ ಕಾರ್ಯಲೋಪ, ಕಡಿಮೆ ಕಾಮಾಸಕ್ತಿ, ಆಲಿಗೋಸ್ಪರ್ಮಿಯಾ ಇತ್ಯಾದಿಗಳಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗಬಹುದು.

• ಟಿಎಸ್‍ಎಚ್, ಟಿ3, ಮತ್ತು ಟಿ4 – ಟಿಎಸ್‍ಎಚ್ ಒಂದು ಪಿಟ್ಯುಟರಿ ಹಾರ್ಮೋನ್ ಆಗಿದ್ದು ಅದು ಟಿ3 ಮತ್ತು ಟಿ4 ಗಳನ್ನು ಉತ್ಪಾದಿಸಲು ಥೈರಾಯ್ಡ್ ಗ್ರಂಥಿಯನ್ನು ಉತ್ತೇಜಿಸುತ್ತದೆ. ಈ ಹಾರ್ಮೋನುಗಳ ಉತ್ಪಾದನೆಯಲ್ಲಿನ ಯಾವುದೇ ಅಸಾಮಾನ್ಯತೆಯು ಥೈರಾಯ್ಡ್ ಅಸ್ವಸ್ಥತೆಗಳಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗಬಹುದಲ್ಲದೇ ಥೈರಾಯ್ಡ್ ಅಸ್ವಸ್ಥತೆಗಳು ಫರ್ಟಿಲಿಟಿ ಮಟ್ಟದ ಮೇಲೆ ಪ್ರತಿಕೂಲ ಪರಿಣಾಮ ಬೀರಬಹುದು. ಇದು ಪದೇಪದೆ ಗರ್ಭಪಾತಗಳು, ಅಂಡೋತ್ಪತ್ತಿ ಅಸ್ವಸ್ಥತೆಗಳು, ಅನಿಗದಿತ ಋತು ಆವರ್ತನಗಳು, ಅವಧಿಪೂರ್ವ ಜನನ ಇತ್ಯಾದಿಗಳಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗಬಹುದು. ಥೈರಾಯ್ಡ್ ಗ್ರಂಥಿ, ಮೂತ್ರಜನಕಾಂಗದ ಗ್ರಂಥಿ ಮತ್ತು ಸ್ತ್ರೀ ಪ್ರಜನನ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ನಡುವಿನ ಸಂಪರ್ಕವು ಒಂದು ಸೂಕ್ಷ್ಮವಾದ ಜಾಲವಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಥೈರಾಯ್ಡ್ ಅಥವಾ ಮೂತ್ರಜನಕಾಂಗದ ಗ್ರಂಥಿಯಲ್ಲಿ ಸಮಸ್ಯೆಯಿದ್ದರೆ, ಗರ್ಭಾವಸ್ಥೆಯು ಸವಾಲಿನದಾಗಬಹುದು. ಪುರುಷರಲ್ಲಿ, ಈ ಹಾರ್ಮೋನುಗಳ ಮಟ್ಟದಲ್ಲಿನ ಯಾವುದೇ ಅಸಹಜತೆಗಳು ವೀರ್ಯಾಣುಗಳ ಸಂಖ್ಯೆ ಕಡಿಮೆಯಾಗುವುದು, ನಿಮಿರುವಿಕೆಯ ಕಾರ್ಯಲೋಪ, ಕಾಮಾಸಕ್ತಿ ಕೊರತೆ, ಅಸಾಮಾನ್ಯ ವೃಷಣ ಕಾರ್ಯ ಅಥವಾ ಕಳಪೆ ವೀರ್ಯ ಗುಣಮಟ್ಟವನ್ನು ಉಂಟುಮಾಡಬಹುದು.

ನೀವು ಗರ್ಭಧರಿಸಲು ಯೋಜಿಸುತ್ತಿದ್ದರೆ ಮತ್ತು ಹಲವಾರು ಪ್ರಯತ್ನಗಳ ನಂತರವೂ ಯಾವುದೇ ಪ್ರಯೋಜನವಾಗದಿದ್ದರೆ, ನಿಮ್ಮ ಹಾರ್ಮೋನ್ ಮಟ್ಟವನ್ನು ಪರೀಕ್ಷಿಸಲು ಇದು ನಿಮಗೆ ಎಚ್ಚರಿಕೆಯ ಸಂಕೇತವಾಗಿದೆ. ನಿಮ್ಮ ಹಾರ್ಮೋನುಗಳೊಂದಿಗೆ ನೀವು ಸಮಸ್ಯೆಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದರೆ ಗುರುತಿಸಲು ಕೆಲವು ರೋಗಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ನೀವು ವೀಕ್ಷಿಸಬಹುದು. ಈ ಕೆಲವು ರೋಗಲಕ್ಷಣಗಳು ಈ ಕೆಳಗಿನವುಗಳಲ್ಲಿ ಸೇರಿವೆ:

• ಪ್ರೀ ಮೆನ್‍ಸ್ಟ್ರುವಲ್ ಸಿಂಡ್ರೋಮ್.

• ಅನಿಗದಿತ ಋತುಆವರ್ತನ ಅವಧಿಗಳು.

• ಶೀಘ್ರ ಋತುಬಂಧ.

• ಮೆನೋರ್ಹೇಜಿಯಾ (ದೀರ್ಘಕಾಲದ, ಭಾರೀ ರಕ್ತಸ್ರಾವ)

• ಅಮೆನೋರಿಯಾ (ಮುಟ್ಟಿಲ್ಲದೇ ಇರುವುದು).

• ಹಾಟ್ ಫ್ಲಾಷ್‍ಗಳು

ಜೀವನಶೈಲಿಯ ಬದಲಾವಣೆಯಿಂದ ನಿಮ್ಮ ಹಾರ್ಮೋನ್ ಮಟ್ಟ ನಿಯಂತ್ರಣ ಮಾಡಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗುವುದು ಬಹಳ ಕಡಿಮೆ ಎನ್ನಬಹುದು. ಗರ್ಭಧರಿಸುವಲ್ಲಿ ನಿಮ್ಮ ವಿಫಲ ಪ್ರಯತ್ನಗಳಿಗೆ ನಿಮ್ಮ ಹಾರ್ಮೋನುಗಳು ಕಾರಣ ಎಂದಾಗಿದ್ದರೆ, ದೃಢೀಕರಣದ ರೋಗನಿರ್ಣಯವನ್ನು ಪಡೆಯಲು ತಜ್ಞರನ್ನು ಸಂಪರ್ಕಿಸುವುದು ಬುದ್ಧಿವಂತ ಕ್ರಮವಾಗಿರುತ್ತದೆ.